ميراث جاودان حسين ملك
محمدجواد حق‌شناس
4 مرداد ماه سالروز درگذشت حاج حسين آقا ملك، بهانه‌اي است تا ضمن ارج نهي به مقام شامخ اين بزرگمرد معاصر، درنگي بر مقوله بسيار پر اهميت وقف داشته باشيم.
نيكوكاران و افراد خير از مهم‌ترين سرمايه‌هاي اجتماعي شهر به شمار مي‌آيند. اين گروه كه غالبا در زمان حيات در زمره موفق‌ترين افراد جامعه قرار دارند، شيوه جاودانه زيستن را پس از مرگ به خوبي دريافته و به آن جامه عمل پوشانده‌اند.
حسين ملك، سومين نسل از خاندان متمول و متدين ملك‌التجار است. پدربزرگش سرهنگ آقا محمدمهدي تبريزي، تاجر معروف تبريز و از دوستان نزديك ميرزا تقي‌خان اميرنظام است. او همان فردي است كه پس از مرگ محمدشاه به درخواست اميرنظام، هزينه سفر ناصرالدين ميرزا وليعهد به تهران را براي نشستن بر تخت پادشاهي تقبل كرد و به سبب همين خدمت در زمان صدارت اميركبير توانست به لقب ملك‌التجار دست پيدا كند. ثروت فراوان او توسط فرزندش محمدكاظم ملك‌التجار افزايش چشمگيري پيدا كرد. اين ثروت افسانه‌اي پس از آنكه به حسين آقا ملك رسيد در مسيري متفاوت هزينه شد. مسيري كه نام خاندان ملك را براي هميشه جاودانه كرد. سنت وقف در اين خاندان سابقه‌اي طولاني دارد. اساسا وقف در ايران و فرهنگ ايراني از چنين سابقه‌اي برخوردار است. پيشينه اين عمل خيرخواهانه در طول تاريخ تا عهد باستان قابل جست‌وجو است. درست در هنگامه‌اي كه آفتاب تمدن ايران زمين طلوع مي‌كند ما با نشانه‌هاي روشني از سنت وقف و خيرات مواجه هستيم. كاركرد اين موقوفات در نظام اقتصادي، اجتماعي و مذهبي جامعه باستاني ايران به قدري هوشمندانه است كه به راحتي مي‌توان با بررسي آن به اين نتيجه رسيد كه وقف حتي پيش از تاريخ در ميان ساكنان فلات ايران متداول بوده است. ظهور زرتشت به اين امر خير اجتماعي، جنبه‌هاي معنوي و مذهبي داد، بعدها دين اسلام با تقويت اين روحيه ايراني آن را به يكي از ارزش‌هاي اسلامي بدل كرد و به آن به مثابه يك فريضه عبادي نظر انداخت. آيين مبين اسلام حتي در اصول و فروع ديني‌اش به مقوله وقف نگاهي مترقي پيشرو و مبتني بر توسعه دارد. رويه‌اي كه حيات روحاني و توسعه اجتماعي جامعه اسلامي در سال‌هاي تيره و تار تاريخي را تضمين كرد و همچنان اثرات مثبت آن در زندگي اجتماعي جامعه اسلامي در جريان است. وقف جدا از اقدامي مذهبي، امري اجتماعي نيز به شمار مي‌آمد. اين رويه به ويژه بعد از صفويه مرسوم شد و مقامات كشوري اعم از درباري و لشگري با اختصاص بخشي از ثروت خود به امور خير از اين عمل نيكوكارانه، كاركرد ديواني استخراج كرده و به آن رسميت دادند. بعدها اين سنت به ويژه در دوران سلسله قاجاريه ادامه يافت. به گونه‌اي كه امروزه خاستگاه بسياري از بناهاي موجود از عهد قاجاريه، مساجد، مدارس ديني و علمي، قنات‌هاي گسترده شده در سطح كشور و بسياري از آبادي‌هاي موجود را بايد به صاحب‌منصبان اين سلسله نسبت داد. ارج نهي به مقام وقف، پاسداشت مردان و زنان نيكوكاري است كه با گشاده‌دستي عموم جامعه را بر سفره ثروت و دارايي‌هاي خود نشانده‌اند. در ميان اين نام‌هاي مبارك، برخي تلالو بيشتري دارند. در اين ميان و به پاسداشت سالروز درگذشت حسين آقا ملك، يادكرد او را بهانه‌اي مي‌دانم تا به نمايندگي از مردم عزيز شهر تهران ياد و نام او را گرامي بدارم. نكوداشت حسين آقا ملك، ارج نهي به اخلاق و مسووليت‌پذيري اجتماعي است. اين سجيه اخلاقي در موقوفات اين مرد فرزانه باعث شده تا بخش مهمي از ميراث فرهنگي و تاريخي ايران در قالب موزه‌اي بي‌همتا و كتابخانه‌اي يكتا به نام ملك از گزند سوداگري بيگانگان مصون مانده و در معرض ديد و بهره همگان قرار بگيرد.
كتابخانه و موزه ملك، ثروت ملي ايران و ارزش افزوده شهر تهران است. سرمايه‌اي است كه ارزش‌آفريني آن در گستره زمان بيش از پيش مشهود خواهد بود. به احترام جايگاه فرهنگي و اخلاقي حاج حسين آقا ملك، سر تعظيم و ادب فرود مي‌آورم و اميد دارم توجه به اين مفاخر ارزشمند ملي، انگيزه‌اي باشد براي تداوم اين خير ماندگار، آنگونه كه در گوشه و كنار اين شهر بزرگ شاهد درخشش عزيزاني هستيم كه با جان و مال خويش تلاش مي‌كنند تا بخشي از دامنه گسترده قله افراشته‌اي باشند كه ايران فرهنگي نام دارد.